Miód pszczeli
Surowce, z których powstaje miód
Miód pszczeli określa Polska Norma jako produkt spożywczy wytworzony przez pszczoły z nektaru roślin lub spadzi. Prawo precyzuje zatem zupełnie wyraźnie, że za miód naturalny można uznać tylko wyprodukowany z nektaru kwiatowego lub ze spadzi albo z obu tych surowców.
Nektar
Podstawowym surowcem, z którego powstaje miód, jest słodka, wonna substancja zwana nektarem wytwarzana przez kwiaty, zwabiająca owady-zapylacze. Nektar wydzielany jest przez specjalne gruczoły zwane nektarnikami. Najczęściej występują nektarniki kwiatowe. U niektórych gatunków roślin (gryka, lipa, klon, ruta) są one całkowicie otwarte i narażone na bezpośrednie działanie czynników atmosferycznych (deszcz i wiatr). Inne rośliny mają nektarniki częściowo zabezpieczone, przykryte łuskami (ogórecznik) albo włoskami (wierzby) lub ukryte w głębi kwiatu (nostrzyk, esparceta, robinia akacjowa). Szczególnie trudno dostępny dla pszczół jest nektar koniczyny czerwonej, której nektarniki umieszczone są głęboko w rurce kwiatowej.
Prócz kwiatowych spotykamy w przyrodzie nektarniki poza-kwiatowe, występujące na różnych częściach roślin, jak np. u rącznika (Ricinus communia), albo na ogonkach liściowych (czereśnia, brzoskwinia) czy przylistkach (wyka, bób) lub na listkach okrywy (chaber).
Głównym składnikiem nektaru są węglowodany (cukrowce): cukry proste (glukoza i fruktoza) oraz dwucukier sacharoza. Ostatnie badanie stwierdziły poza tym obecność innych cukrów złożonych – kilkucukrowców, a także związku białkowych, aminokwasów, kwasów organicznych (m. in. kwasu askorbinowego) oraz związków fosforowych.
Aromat miodu, charakterystyczny dla różnych jego gatunków, zależy przede wszystkim od lotnych substancji zapachowych zawartych w nektarze.
O kolorze miodu decydują w dużej mierze barwniki roślinne znajdujące się w nektarze. Należą do nich żółty karoten i ciemnożółty lub zielony ksantofil.
Zawartość cukrów w nektarze jest bardzo różna: może się wahać w graniach od 5 do 75%. Różna też jest zawartość cukrów prostych i sacharozu.
Jak wynika z tabeli, nektar rzepaku składa się wyłącznie z cukrów prostych. Wiążę się to zresztą bardzo ściśle z wyjątkową skłonnością miodu rzepakowego do krystalizacji. Nektar gryki i niezapominajki (nie podany w tabeli) zawiera również glukozę i fruktozę jako jedyne cukry. Natomiast nektar alpejskiej rośliny – różanecznika zawiera tylko sacharozę.
Liczne badania wykazały, że skład chemiczny nektaru i zawartość w nim cukrów są charakterystyczną cechą gatunkową danej rośliny. Poza tym zauważono, że nektarniki ukryte produkcją wydzielinę o dużej zawartości sacharozy, natomiast nektarniki odkryte mają w swym nektarze najbogatszych w aminokwasy jest nektar rzepaku. W 100 g jego suchej masy znajduje się 9,8 mg aminokwasów (w tym więcej niż 50% kwasu glutaminowego). Drugie miejsce pod tym względem zajmuje nektar robinii akacjowej (biała akacja), a ostatnie – nektar koniczny białej.
Tabela 1 Zawartość cukrów w % w nektarze różnych roślin (wyg Butlera)
Roślina
Glukoza i fruktoza
Sacharoza
Razem
Śliwa
4,5
8,4
12,9
Jabłoń
12,8
8,5
21,3
Lipa
8,1-11,6
17,8-19,3
28,6
Trojeść
1,3-4,0
26,7-27,2
27,6
Rzepak
45,1
0
45,1
Jasnota
9,6
32,8
42,4
Ogórecznik
18,5
34,5
53
Spadź
Drugim rodzajem surowca miodowego jest spadź, składająca się głównie z wydalin żerujących na roślin mszyc, rzadziej czerwców. Spadź jest zasadniczo sokiem roślinnym, z którego mszyce i czerwce pobrały części białkowe, a w zamian wzbogaciły go wydalinami własnego organizmu. Dlatego barwa, smak zapach i konsystencja miodu spadziowego zależą przede wszystkim od jakości soku roślinnego, częściowo zaś od owadów wydalających spadź.
Sucha masa soków roślinnych zawiera 90% cukrów, natomiast białek – zaledwie 5%. Mając do czynienia z pokarmem o tak nikłej zawartości białka, podstawowego budulca organizmu zwierzęcego, mszyce muszą „przefiltrowywać” olbrzymie ilości soków roślinnych, wskutek czego duży nadmiar zawartych w nich cukrów zostaje wydalony z płynnymi odchodami. Te właśnie płynne wydaliny stanowią spadź. Niektóre mszyce, jak np Buchneria pectinatae, wystawiają odwłok w górę i wyrzucają krople wydzielonej są krople spadzi na szpilkach jodły.
Mszyce rozmnażają się w bardzo szybkim tempie, a masowe ich występowanie powoduje pojawienie się obfitych pożytków spadziowych. Obliczono, że pokolenie jednej tylko mszycy w ciągu 3 miesięcy może rozmnożyć się do 3 200 000 osobników.
Producentami spadzi w mniejszym zakresie są czerwce, u których spotkamy ciekawe zjawisko zwane dymorfizmem (dwupostaciowość płciowa). Same są zaopatrzone w skrzydełka. Samice znaczne większe od samców, jeszcze w okresie larwalnym tracą odnóża. Umocowane do młodego pędu drzewa za pomocą wbitej doń kłujki przypominają wyglądem szarobrązowe pęcherzyki-kuleczki. Spadź produkują w okresie od mają do czerwca.
W Europie Środkowej znanych jest obecnie ponad 800 gatunków mszyc i około 250 gatunków czerwców, żerujących na różnych drzewach, krzewach i rośliny zielnych, ale tylko około 40 gatunków ma znacznie dla pszczelarstwa.
